ANG LINOG

Mao kini ang pipila ka mga kumon nga pangutana bahin sa linog.

    Unsa man jud na ang linog?

Ang linog kay resulta sa kalit nga pagpagawas sa enerhiya sulod sa kalibutan nga makagama ug seismic waves. Ang linog mahitabo kung ang duha ka plates sa kalibutan mudahili sa usa’g usa. Ang bahin kung asa sila mudahili gitawag nga fault o fault plane.

Usahay, ang linog adunay foreshocks. Mao kini ang ginagmay nga linog nga mahitabo sa parehong lugara kung asa pud mahitabo ang sumusunod nga linog. Di makaingon ang mga scientists nga ang usa ka linog kay foreshock hangtod di mahitabo ang mas dako o mas kusog nga linog. Ang pinakakusog nga linog gitawag nga main shock. Ang main shock kay adunay aftershock nga musunod. Mao kini ang ginagmay nga linog nga mahitabo sa parehong lugara igkahuman sa main shock. Depende sa kakusgon sa main shock, ang aftershock pwede mupadayon og pila ka semana, buwan o maskin tuig.

Ang linog mao ang pag uyog sa yuta tungod sa kalit nga pagbuak ug paglihok sa dagkong seksyon (tectonic plates) sa crust sa kalibutan. Kasagarang linog mahitabo subay sa linya sa fault kung ang plates mudalin-as o magbangga sa usa’g usa.

    Ngano aduna ma’y linog?

Ang kalibutan kay adunay upat ka parte: ang inner core, ang outer core, ang mantle ug ang crust. Ang crust ug ang ibabaw sa mantle naghimo ug nipis nga panit sa atong kalibutan. Pero kaning panita kay dili usa ra ka piraso – daghan ni siya nga murag puzzle nga nitabon sa kalibutan. Kining mga puzzle naghinay hinay ug lihok, mudahili sa usa’g usa unya mubangga dayon. Kining mga piraso sa puzzle gitawag ug tectonic plates. Ang kilid-kilid nga bahin gitawag nga plate boundaries. Ang plate boundaries kay daghan ug faults ug kasagarang linog sa tibuok kalibutan mahitabo diri. Kay hait man ang kasagarang kilid-kilid nga bahin sa fault, maungot sila samtang ang ubang plates mupadayon ug lihok. Uwahi sa tanan, kung ang plate nga naungot mudahilis, mupagawas kini ug kusog nga enerhiya, hinungdan nga naay linog.

Kasagarang linog kay gagmay ug dili nato masinati. Ang mas kusog ug mas kuyaw nga linog mao ang mga mahitabo sa paggawas sa enerhiya samtang ang mga plates mudahili ug mubangga sa usa’g-usa.

Unsa na ang kalahian sa epicenter ug sa focus sa linog?

Ang focus ang lugar kung asa gasugod ang linog. Kani siya kay naa ilalom sa yuta. Sa focus magsugod ang paglihok sa mga bato nga makahimo sa linog. Ang paglihok sa mga bato kay makahimo ug mga pag-uyog nga maka-apekto sa tanang lugar sa kalibutan.

Ang epicenter sa linog kay mao ang lugar nga naa ibabaw kung asa gasugod ang linog ( ang sugod sa linog kay magsugod jud na ilalom sa yuta ). Ang paglihok sa mga bato wala gasugod sa epicenter.

Ang linog makamugna ug seismic waves o mga gitawag nato nga kagubot nga masinati nato. Ang seismic waves kay muanam-anam ug dagan palayo sa gisugdan sa linog hangtod maabot sa tanang parte sa kalibutan. Pero kung layo na ang nadaganan ani, dili nani siya mabantayan kay hinay naman. Naay duha ka klase sa seismic waves - ang body waves ug ang surface waves.

Ang body waves pud kay adunay duha ka klase - ang primary (una nga maabot) ug ang secondary (ikaduha nga maabot). Ang primary kay ang pinakapaspas nga mudagan sa tanang klase sa seismic waves. Kani kay makadagan sa yuta ug tubig. Kani sila ang pinakaunang maabot nga paglihok sa yuta basta maglinog. Kani pud ang paglihok sa yuta nga pinakahinay ug dili mabantayan nato. Ang makabantay ra niini kay ang mga hayop sama sa mga iro, mao nang hinungdan nga muaw-aw sila. Ang secondary kay mas hinay nga pagdagan sa yuta inig ka linog pero kani siya kay mas kusog sa primary. Kani kay makadagan ra sa yuta ug dili makadagan sa tubig.

Ang surface waves kay ang pinakahinay nga mudagan na paglihok sa yuta. Kani sila ang pinakakusog nga paglihok sa yuta. Mao ni sila ang hinungdan sa pagkaguba sa mga balay, tulay ug uban pang mga hinimo sa taw nga maguba inig ka linog.

Unsa na ang kalahian sa intensity ug magnitude sa linog?

Ang sukod kung unsa kakusog o ang intensity sa linog kay lahi ra jud sa magnitude.

Ang intensity ang sukod sa kakusog sa paglihok ug pag-uyog-uyog sa yuta tungod sa linog. Ang intensity mahibaw-an nato sa epekto na dala sa linog ngadto sa mga taw, mga kabalayan ug uban pang hinimo sa tawo.

Ang magnitude kay musukod sa enerhiya na gipagawas sa lugar na gisugdan sa linog. Ang magnitude masabtan gamit ang mga sukod na gibuhat sa mga seismographs.

Ang intensity masabtan gamit ang Mercalli Intensity Scale. Samtang ang magnitude masabtan gamit ang Richter Magnitude Scale. Basta naay linog, ang magnitude pwede ra mahatagan ug numero. Ang gikusgon sa intensity kay maglahi-lahi tungod sa gilay-un sa mga lugar. Kung duol sa epicenter, mas kusog ang mabati apan kun layo na, magkahinay ang kakusog sa linog.

Naa bay paagi para makahibaw ta kung muabot ang linog?

Ang prediksyon sa linog kay dapat sakto sakto ra o igo ra para makahatag kanato ug garantiya nga makaandam ug taastaas ug dapat usab kini tarungon. Dapat usab kini makatuohan kay ang mga sayop nga mga pahibaw, imbis nga makatabang sa atoa, kay mao na hinuoy magdala ug kasamok.

Naa tay mga gitawag nga mga paagi sa pagtagna sa linog. Gibuwag kini sa duha ka klasi:

Una kay ang mga precursors o ang mga panghitabo nga maghatag sa ato ug epektibong pasidaan sa umaabot nga linog sa usa ka lugar.

Ikaduha mao ang gitawag nga trends o ang pagpangita ug mga pattern nga maoy makapasugod ug linog.

Pero ang problema sa prediksyon kay wala kini kasiguraduhan. Gamay ra kaayu ang tyansa nga kini matinuod. Kung tan-awn jud nato ug maayo ang mga lista sa mga earthquake predictions nga gipangbuhat ngadto sa mga lain-laing mga lugar, makaingon jud ta nga lisod jud kaayu tagnaon ang pag-abot sa linog. DILI jud kini matagna bisan unsaon.