ANG LINOG

Mao kini ang pipila ka mga kumon nga pangutana bahin sa linog.

    Unsa man jud na ang linog?

Ang linog kay resulta sa kalit nga pagpagawas sa enerhiya sulod sa kalibutan nga makagama ug seismic waves. Ang linog mahitabo kung ang duha ka plates sa kalibutan mudahili sa usa’g usa. Ang bahin kung asa sila mudahili gitawag nga fault o fault plane.

Usahay, ang linog adunay foreshocks. Mao kini ang ginagmay nga linog nga mahitabo sa parehong lugara kung asa pud mahitabo ang sumusunod nga linog. Di makaingon ang mga scientists nga ang usa ka linog kay foreshock hangtod di mahitabo ang mas dako o mas kusog nga linog. Ang pinakakusog nga linog gitawag nga main shock. Ang main shock kay adunay aftershock nga musunod. Mao kini ang ginagmay nga linog nga mahitabo sa parehong lugara igkahuman sa main shock. Depende sa kakusgon sa main shock, ang aftershock pwede mupadayon og pila ka semana, buwan o maskin tuig.

Ang linog mao ang pag uyog sa yuta tungod sa kalit nga pagbuak ug paglihok sa dagkong seksyon (tectonic plates) sa crust sa kalibutan. Kasagarang linog mahitabo subay sa linya sa fault kung ang plates mudalin-as o magbangga sa usa’g usa.

    Ngano aduna ma’y linog?

Ang kalibutan kay adunay upat ka parte: ang inner core, ang outer core, ang mantle ug ang crust. Ang crust ug ang ibabaw sa mantle naghimo ug nipis nga panit sa atong kalibutan. Pero kaning panita kay dili usa ra ka piraso – daghan ni siya nga murag puzzle nga nitabon sa kalibutan. Kining mga puzzle naghinay hinay ug lihok, mudahili sa usa’g usa unya mubangga dayon. Kining mga piraso sa puzzle gitawag ug tectonic plates. Ang kilid-kilid nga bahin gitawag nga plate boundaries. Ang plate boundaries kay daghan ug faults ug kasagarang linog sa tibuok kalibutan mahitabo diri. Kay hait man ang kasagarang kilid-kilid nga bahin sa fault, maungot sila samtang ang ubang plates mupadayon ug lihok. Uwahi sa tanan, kung ang plate nga naungot mudahilis, mupagawas kini ug kusog nga enerhiya, hinungdan nga naay linog.

Kasagarang linog kay gagmay ug dili nato masinati. Ang mas kusog ug mas kuyaw nga linog mao ang mga mahitabo sa paggawas sa enerhiya samtang ang mga plates mudahili ug mubangga sa usa’g-usa.

Unsa na ang kalahian sa epicenter ug sa focus sa linog?

Ang focus ang lugar kung asa gasugod ang linog. Kani siya kay naa ilalom sa yuta. Sa focus magsugod ang paglihok sa mga bato nga makahimo sa linog. Ang paglihok sa mga bato kay makahimo ug mga pag-uyog nga maka-apekto sa tanang lugar sa kalibutan.

Ang epicenter sa linog kay mao ang lugar nga naa ibabaw kung asa gasugod ang linog ( ang sugod sa linog kay magsugod jud na ilalom sa yuta ). Ang paglihok sa mga bato wala gasugod sa epicenter.

Ang linog makamugna ug seismic waves o mga gitawag nato nga kagubot nga masinati nato. Ang seismic waves kay muanam-anam ug dagan palayo sa gisugdan sa linog hangtod maabot sa tanang parte sa kalibutan. Pero kung layo na ang nadaganan ani, dili nani siya mabantayan kay hinay naman. Naay duha ka klase sa seismic waves - ang body waves ug ang surface waves.

Ang body waves pud kay adunay duha ka klase - ang primary (una nga maabot) ug ang secondary (ikaduha nga maabot). Ang primary kay ang pinakapaspas nga mudagan sa tanang klase sa seismic waves. Kani kay makadagan sa yuta ug tubig. Kani sila ang pinakaunang maabot nga paglihok sa yuta basta maglinog. Kani pud ang paglihok sa yuta nga pinakahinay ug dili mabantayan nato. Ang makabantay ra niini kay ang mga hayop sama sa mga iro, mao nang hinungdan nga muaw-aw sila. Ang secondary kay mas hinay nga pagdagan sa yuta inig ka linog pero kani siya kay mas kusog sa primary. Kani kay makadagan ra sa yuta ug dili makadagan sa tubig.

Ang surface waves kay ang pinakahinay nga mudagan na paglihok sa yuta. Kani sila ang pinakakusog nga paglihok sa yuta. Mao ni sila ang hinungdan sa pagkaguba sa mga balay, tulay ug uban pang mga hinimo sa taw nga maguba inig ka linog.

Unsa na ang kalahian sa intensity ug magnitude sa linog?

Ang sukod kung unsa kakusog o ang intensity sa linog kay lahi ra jud sa magnitude.

Ang intensity ang sukod sa kakusog sa paglihok ug pag-uyog-uyog sa yuta tungod sa linog. Ang intensity mahibaw-an nato sa epekto na dala sa linog ngadto sa mga taw, mga kabalayan ug uban pang hinimo sa tawo.

Ang magnitude kay musukod sa enerhiya na gipagawas sa lugar na gisugdan sa linog. Ang magnitude masabtan gamit ang mga sukod na gibuhat sa mga seismographs.

Ang intensity masabtan gamit ang Mercalli Intensity Scale. Samtang ang magnitude masabtan gamit ang Richter Magnitude Scale. Basta naay linog, ang magnitude pwede ra mahatagan ug numero. Ang gikusgon sa intensity kay maglahi-lahi tungod sa gilay-un sa mga lugar. Kung duol sa epicenter, mas kusog ang mabati apan kun layo na, magkahinay ang kakusog sa linog.

Naa bay paagi para makahibaw ta kung muabot ang linog?

Ang prediksyon sa linog kay dapat sakto sakto ra o igo ra para makahatag kanato ug garantiya nga makaandam ug taastaas ug dapat usab kini tarungon. Dapat usab kini makatuohan kay ang mga sayop nga mga pahibaw, imbis nga makatabang sa atoa, kay mao na hinuoy magdala ug kasamok.

Naa tay mga gitawag nga mga paagi sa pagtagna sa linog. Gibuwag kini sa duha ka klasi:

Una kay ang mga precursors o ang mga panghitabo nga maghatag sa ato ug epektibong pasidaan sa umaabot nga linog sa usa ka lugar.

Ikaduha mao ang gitawag nga trends o ang pagpangita ug mga pattern nga maoy makapasugod ug linog.

Pero ang problema sa prediksyon kay wala kini kasiguraduhan. Gamay ra kaayu ang tyansa nga kini matinuod. Kung tan-awn jud nato ug maayo ang mga lista sa mga earthquake predictions nga gipangbuhat ngadto sa mga lain-laing mga lugar, makaingon jud ta nga lisod jud kaayu tagnaon ang pag-abot sa linog. DILI jud kini matagna bisan unsaon.

ANG KALIBUTAN

Adunay upat ka bahin ang kalibutan ug matag bahin niini, adunay kaugalingong gamit. Ang mga bahin kay ang musunod: Crust, Mantle, Outer Core ug Inner Core.

Crust

Ang pinakaunang bahin sa kalibutan kay ang crust. Mao kini ang bahin kung asa kita nagpuyo. Napu (10) ka milya ang gibag-on sa crust. Kini kay buhat sa nagkalain – laing mga bato.

Ang crust ug ang ibabaw nga bahin sa mantle kay makaporma sa gitawag nga lithosphere ug ubos niini kay ang gitawag ug aasthenosphere.

Mantle

Ang mantle ang ikaduha nga bahin sa kalibutan, 1800 milya ang gibag.on. Gigama ni siya ug init na bato. Gitunga ni siya ug duha ka parte, ang upper mantle ug ang lower mantle. Sa upper mantle, nahimutang ang 10.3 porsyento sa gibug-aton sa kalibutan. Nahimutang sa lower mantle ang 49.2 porsyento sa gibug-aton sa kalibutan.

Outer Core

Ang outer core mao ang ikatulo nga bahin, 1400 milya ang gibag-on. Gigama kini ug nahilis na iron. Ang outer core kay 4000 hangtod 5000 degrees Celsius ang kainit. Ang utlanan tali sa outer core ug mantle kay gitawag nga Gutenberg discontinuity, gipangan sa German nga si Beno Gutenberg nga nakadiskubre niini.

Inner Core

Ang ulahing bahin sa kalibutan mao ang inner core. Nahimutang niini ang 1.7 porsyento sa gibug-aton sa kalibutan ug kini kay 8000 milya ang gibag-on.

ANG PAGLIHOK SA KALIBUTAN

Ang atong kalibutan wala nagapahulay. Kini siya kanunay nga nagalihok. Apan unsa man ang mga pamatuod niini? Ang mga scientist adunay lain-lain nga mga pamatuod kung ngano ang kalibutan nagalihok. 

 

Continental Drift Theory

Gituhuan nga ang tanang kayutaan sa kalibutan kay gikan sa usa ka dako nga kontinente nga gitawag ug Pangea.

Apan sa paglabay sa mga katuigan, nagkabuwag-buwag kini. Ang pagkabuwag-buwag niini kay ginatawag na Continental Drift. Ang continental drift kay ang paglihok sa mga dagkong bahin sa yuta sa kalibutan. Ang mga yuta mahimong nagpalayo sa usag-usa, mahimo pud nga nagpaduol sa usag-usa

Makita ni nato sa pagkaporma sa mga kilid sa kontinente sa habagatang bahin sa Amerika (ubos) ug sa Africa. Ang dugay na nga pagduot-duot ug pagbira-bira sa mga kontinente ang nakaporma niini. Gibana-banang 1-10 ka sentimetros matag tuig ang paglihok sa mga kontinente. Kasagarang paglihok sa yuta sama sa linog ug pagbuto sa bulkan kay mahitabo sa mga tumoy sa kontinente kung diin kini sila nagsugat.

Plate tectonics theory

Ang Continental Drift Theory wala dayon tuuhi sa mga scientists kay daghan kayo ni ug mga kalapasan. Tungod niini, sila nagmugna ug mas bag-o ug mas han-ay nga ebidensiya. Mao kini ang Plate Tectonics Theory.

Gituhuan na ang lithosphere sa kalibutan nabahin ngadto sa pipila ka mga dagko na seksyon sa yuta nga mulihok matag karon ug unya.

Ang kalihukan sa mga plates resulta sa pagsubsob sa mas bug-at nga seksyon sa yuta padulong sa asthenosphere. Ang mas gaan na bahin mao pud ang mupatigbabaw sa mas bug-at. Mao kini ang hinungdan kung ngano nagkalain-lain ang hitsura sa mga plates.

Ang plate tectonics theory kay naugmad ug gipakita ni Alfred Wegener sa usa ka paningkamot sa pagpatin-aw sa kalihukan sa mga kontinente.

Usa sa pamatuod kabahin saplate tectonics mao ang pagkadiskubre sa mgafossils nga makita pud sa pikas bahin sa kalibutan. Kini misugyot nga sa una, ang kayutaan nato konektado.

Seafloor Spreading

Ang Seafloor Spreading kay ang proseso kung diin ang salog sa dagat kay mabinat kung ang duha kaplates mupalayo sa usag-usa. Samtang nagpalayo ang mgaplates, ang mga bato dinhing dapita mangabuak ug magmugna kini ug liki sa mga plates.

Kini mahitabo samid-oceanic ridge kung diin ang bag-o na oceanic crust maporma pinaagi sa kalihukan sa bulkan ug unya hinay-hinay nga nagalihok paggawas sa bulkan.

Ang Seafloor Spreading kay makatabang sa pagpatin-aw sa continental drift ugplate tectonics. Sa diha nga ang oceanic plates kay mupailalom, naay mahitabo nga liki salithosphere hinungdan sa pagbinat niini. Mugawas ang init na magma sa mga liki ug magpabugnaw sa salog sa dagat, hinungdan na mao napud kini ang muilis isip salog sa dagat.

PHILVOCS (Philippine Institute of Volcanology and Seismology)

Ang PHIVOLCS o the Philippine Institute of Volcanology and Seismology usa ka sangay sa Department of Science and Technology nga nagalihok aron mugamay ang epekto sa mga kalamidad, labi na kung ang hinungdan kay pagbuto sa bulkan, linog, tsunami o uban pang kalihukan sa yuta.

Gisulti sa Executive Order No. 128 ang tanang trabaho sa PHIVOLCS nga naglangkip sa:

Pagtagna kung kanus-a sunod mulinog, mubuto ang bulkan ug uban pang kalihukan sa yuta;

Pag-ila kung unsa pagkahitabo sa linog o pagbuto sa bulkan ug sa mga lugar nga maapektohan ani;

Pagpangita sa mga benepisyo nga makuha sa bulkan u gang paggamit ani sa komunidad; Pagkolekta ug mga datos para sa pagkahibaw kung unsa na ang linog ug pagbuto sa bulkan;

Paghimo ug mga plano kung adunay mahitabo nga kalihukan sa yuta aron matabangan ang mga taw.

INTENSITY SCALE

Ang PHIVOLCS, aron makatabang nato pagsabot sa linog, naghimo ug Earthquake Intensity Scale aron kita makahibaw sa tantong epekto sa linog sa atong palibot.

Intensity Scale	Description
I	Dili kaayo mabati – Mabati ra kini sa mga taw nga sensitibo kaayo. Ang mga butang nga dali kayo matarog kay muuyog ug hinay. Ang tubig sa sudlanan kay hinay-hinay pud nga nag-uyog.
II	Mabati Ginagmay – Mabati sa mga taw nga nagapahuway sulod sa balay. Ang mga butang nga gibitay muuyog ug hinay. Mabantayan na an gang pag-uyog sa tubig.
III	Hinay – Mabati sa mga taw sa sulod labi na kung naa sa itaas nga parte sa building. Ang ubang taw kay malipong ug kasukaon na. May pagkakusog-kusog ang pag-uyog sa mga butang.
IV	Medyo Kusog – mabati sa mga taw sulod ug gamayng taw sa gawas. Mapukaw na ang mga nangatulog. Murag nay dako nga trak na niagi.Kusog na ang pag-uyog sa mga butang. Mangaliki na ang mga kahoy nga buildings. Ang mga motor kay muuyog ug hinay. Usahay, makadungog ka ug pag-uyog.
V	Kusog – Ang mga taw mahadlok na ani. Ang uban managan na. Kusog na ang pag-uyog sa mga buildings. Makabantay na ka sa paglihok sa mga sakyanan ug sa mga punoan.
VI	Kusog Kaayo – Ang mga taw kay mawala na sa ilahang balanse. Ang mga kabutangan kay manglihok na. Ang mga gabok nga balay kay nay gamay nga guba. Sa kabukiran, mangatagak ang gagmay nga bato. Kusog na ang pag-utog sa mga punoan.
VII	Makaguba – Ang mga taw nga naa sa itaas nga parte kay maglisod na ug barug. Mangatagak na ang mga butang. Ang mga daang balay kay maguba na. Ang bag-o pa lamang kay nay gamay nga guba. Mangaliki ang kasagaran sa mga balay. Makabantay ta ug liquefaction.
VIII	Grabe na Guba – Maglisod ug barog ang mga taw.Mangaguba na ang kasagaran sa mga kabalayan. Mangaguba na ang mga nitso; ang mga poste ug tub okay mangabawg na. Daghan nga landslides na ang mahitabo. Dagko na pud kayo ang mga liki sa yuta. Guba ang mga kabalayan.
IX	Mas Grabe na Guba – Mangatumba na ang mga taw. Kasagaran nila manghilak ug mangurog na. Grabe ang pagkaguba sa mga kabalayan. Maapil pud ug kaguba ang mga taytayam ug mga monumento. Ang tubig sa sapa grabe na kayo ang pag-uyog. Mangatagak na ang dagko kayo nga bato sa kabukiran. Mas daghang landslides na mahitabo.
X	Guba na ang Tanan – Tanang hinimo sa taw kay guba na. Ang hitsura sa yuta kung diin nahitabo ang linog mausab. Dagko kayo ang liki na Makita sa kadalanan. Ang agianan sa sapa pwede mausab. Tanang punoan, poste ug monumento kay mangaibot, mangatangtang ug mangaguba.

EPEKTO SA LINOG

Tsunami

Ang tsunami kay mga dagko nga bawod sa dagat tungod sa linog, pagbuto sa bulkan o landslide nga mahitabo sa kadagatan. Kani nga mga bawod makadagan ug paspas ug layo hinungdan nga maapektohan ang mga kabalayan daplin sa dagat.

Landslides and Rockfalls

Ang pag-uyog tungod sa linog ang hinungdan kung ngano ang ubang pangpang mangatupok. Kani muresulta ug mga landslides. Kini delikado kayo kay pwede matabunan ang mga tawo sa mga dagkong bato ug yuta.

Liquefication

Ang mga istruktura pwede mulubog kung nay mahitabo nga liquefaction. Kini ang pagsagul-sagol sa balas o yuta ug sa tubig nga naa ilalom sa yuta kung nay mahitabo nga kusog-kusog nga linog. Kung kani sila magsagol, muhumok ang yuta sama sa kumunoy. Kung kani mahitabo, ang mga istruktura mangatumba o mulubog pailalom.

Fire/Sunog

Mahitabo ang sunog sa linog kung naay guba nga linya sa gas o kuryente. Kini seryoso nga problema, labi na kung naguba pud ang linya sa tubig tungod sa linog. Usa sa ilado nga sunog nga nahitabo tungod sa linog mao ang Great San Francisco Earthquake niadtong 1906. Ang siyudad nasunog ug tulo ka adlaw. Nikabat ug 250 000 ka lumulupyo ang naugdawan ug puluy-anan.

PANGANDAM SA LINOG

Usa sa pinaka-gikahadlokan nga kalamidad sa mga tao kay ang linog ug ang mga epekto nga dala niini. Ang linog kay ang pag kalit ug uyog sa yuta tungod sa pag lihok sa plates.

Para ma gamay-gamayan ang mga kadaot na dala sa linog, kinahanglan sa mga tao ang sakto na kaalam sa pag prepara para sa linog. Kini importante para makahibaw na daan kita unsa ato dapat buhaton bag-o mag linog, samtang galinog ug pagkahuman sa linog.

BAG-O MAG LINOG

• Dapat mo mag himo ug emergency kit ug mag plano sa saktong komunikasyon sa inyong pamilya.
• Dapat ninyong siguraduhon na ang mga dagkong butang (kabinet ug uban pa) kay naka pilit ug maayo sa dingding aron ma-likayan na madat-ugan ang pamilya.
• Ibutang ang mga bug-at na ginamiton sa ubos na parte, dili kini dapat I butang sa tag-as na lugar.
• Ibutang ang mga mabuakon na ginamiton sa mga mugbo ug siradong kabinetnga naay trangka.
• Ipilit ang mga bug-at na gamit (parehas sa mga litrato ug samin) sa dingding ug ipalayo sa higdaanan, lingkuranan o bisan asa na nay tao.
• Ipaayo ang mga guba o nay depekto na mga wire sa kuryente ug gas sa mga propesyonal.
• Ipaayo usab ang mga liki sa kisame ug dingding sa mga propesyonal o eksperto.
• Tagoa ug tarong ang mga dali masunog na mga produkto (pesticides, insecticides, ug uban pa) sa sirado na kabinet nga nay trangka.
• Tan-awa daan ang mga posible na luwas na taguanan kung mag linog (ilawm sa lig-on na lamisa ug uban pa) ug pa lig-ona pa kini ug samot.
• Pag suway mo ug praktis sa imong pamilya kung unsa inyo buhaton sa linog (earthquake drill).

SAMTANG GALINOG

Kung naa ka sa sulod

• DUKO sa yuta; PAG-TABON sa ilawm sa mga lig-on na ginamiton; ug KUPOT hangtod mu hunong ang pag uyog sa yuta. Kung walay lig-on na lamisa na kataguan, taboni ang imo ulo ug tago sa suuk.
• Ayaw pagpa-duol ug mabuakon na mga ginamiton, bintana, dingding, pultahan o bisan unsa na pwede matumba.
• Kung naa ka sa higdaan, pag puyo ngadto ug tabuni ang imo ulo ug unlan. Pero, if nay bug-at na mga gamit na pwede matagak sa imo, pag hinay ug balhin sa pinaka duol na luwas na lugar.
• Pag puyo sa sulod hangtod mu hunong ang tay-og. Ayaw ug gawas sa building samtang ga-linog.
• AYAW ug gamit ug elevator.
• Pagbantay sa pagkawala sa kuryente o pag-alarma sa fire alarm.

Kung naa ka sa gawas

• Ayaw pag pa duol sa mga building o istruktura ug sa mga poste sa suga ug kuryente.
• Samtang naa naka sa hawan na lugar, pag puyo ngadto hangtod mu hunong ang pag tay-og.

Kung naa ka sulod sa nag-andar na sakyanan

• Hunong dayon sa lugar na wala kayo mga istruktura na pwede mahugno. Ayaw ug hunong sa ilawm sa buildings, puno, overpass ug mga poste sa suga ug kuryente.
• Paghinay ug padayon inig hunong sa linog. Paglikay sa kalsada, tulay o rampa na posible nga na daot sa linog.

Kung na dat-ugan sa ilawm sa mga tinumpag

• Ayaw pag suga ug posporo.
• Ayaw pag sige ug lihok. Ayaw sipaa ang abog.
• Tabuni ang imo baba ug ilong ug panyo o bisan unsa na limpyo na tela.
• Tuktoka ang dingding o tubo aron ma hibaw-an sa rescuers ang imo kahimtang. Gamit ug pito if naa. Ang pag-syagit kay delekado, himua lang kini kung labing kinahanglan aron ma likayan ang pag langhap sa abog.

PAGKAHUMAN SA LINOG

• Pag andam na daan sa mga aftershocks. Ang aftershocks kay mga hinay na pag-uyog sa yuta pagkahuman sa linog. Kini mahitabo pila ka oras, adlaw, semana o bisan bulan pagkahuman sa linog.
• Tabangi ang mga nay samad o na tumpagan na mga tao. Hatagi ug sakto nga first aid ug ayaw lihoka ang mga taw na grabeng nasamdan. Pangayo ug tabang sa mga propesyonal (doctor ug hospital).
• Pangita kung naay gamay na sunog ug patya kini.
• Paminaw sa radio o telebisyon para sa pinakabag-o na mga impormasyon.
• Pag andam sa posible na tsunami kung nag puyo ka sa baybayon o duol sa dagat. Pagpalayo sa baybayon.
• Gamita ang telepono para sa mga importanteng tawag.
• Kung dili na luwas sa inyong panimay, adto sa pinakaduol na evacuation center na gi-andam sa inyong barangay o lungsod.
• Ayaw pagpaduol sa mga na daot na istruktura.
• Pagbantay samtang nag drive ug sakyanan kay posible na dili mu gana ang mga traffic lights tungod sa pagkawala sa kuryente.
• Kung luwas na mu uli sa inyo. Ang imong kaluwasan ang prayoridad samtang ga limpyo ka o nag ayo sa balay.
• Paghinay sa pag-abli sa mga kabinet. Pagbantay sa mga butang na pwede mahulog gikan dinhi.
• Siguradoa na naa pa moy sakto na pagkaon para sa imong pamilya.
• Paghinay ug pang limpyo sa mga buak. Mas maayo kung mag sul-ob ug gloves aron malikayan ang pagka-samad.
• Unaha ug limpyo ang mga na huwad na tambal, gasoline, ug uban pang dali masunog na mga produkto.
• Tan-awa dayon ang mga ginamiton (gas, wire sa kuryente, agihanan sa tubig). Inspeksyona ang tibuok balay para sa mga liki ug uban pang kadaot. Tawag dayon ug mga propesyonal aron ipa-ayo ang mga daot na gamit.